هوش مصنوعی و خطر زندگی مصنوعی 

به عبارت دیگر هوش مصنوعی مهمان پررنگ و البته پیچیده‌‌ سبک زندگی امروز ماست‌؛ از گوشی‌های هوشمند تا یخچال، از سیستم آموزشی تا خرید آنلاین، رد پای آن را در تمام جزئیات روزمره می‌توان پیدا کرد. هوش مصنوعی حالا نه یک فناوری خاص، بلکه یک «زیست تازه» است‌؛ با تأثیراتی چندلایه بر شیوه کار، آموزش، ارتباط، فرهنگ، اقتصاد و حتی ساختار اجتماعی اما این فناوری آینده‌ساز، صرفا نویدبخش رفاه نیست و همراه آن، ترس‌‌، تهدید‌ و پرسش‌هایی نیز به میان آمده‌ است. 

هوش مصنوعی چیست؟

شاید در ابتدا بد نباشد تا نگاهی به تعریفی از این مهمان جدید بیاندازیم. به زبانی ساده هوش مصنوعی (Artificial Intelligence) به مجموعه‌ای از فناوری‌ها گفته می‌شود که با الگوبرداری از فرآیندهای فکری انسان، به ماشین‌ها امکان یادگیری، استدلال، تصمیم‌گیری و حل مسأله را می‌دهند. این سیستم‌ها می‌توانند از داده‌ها بیاموزند، الگوها را تشخیص دهند و حتی در شرایط جدید عملکرد خود را بهبود دهند. از دستیارهای صوتی و پیشنهادگرهای فیلم گرفته تا سامانه‌های تشخیص بیماری و خودروهای خودران، همه نمونه‌هایی از کاربرد هوش مصنوعی در زندگی روزمره‌اند. هرچند که با توجه به این تعریف به‌نظر می‌رسد که در ظاهر همه‌چیز بهتر شده‌؛ چراکه ماشین‌ها می‌توانند کارهای تکراری را انجام دهند و بنابراین فرآیندها سریع‌تر پیش می‌رود و حتی در بسیاری از صنایع، هوش مصنوعی به رشد بهره‌وری کمک کرده است اما در آن‌سوی ماجرا، دل‌نگرانی‌هایی هم وجود دارد. مثلا در سطح اشتغال، هوش مصنوعی نویدبخش رشد بهره‌وری و ایجاد مشاغل نوین در حوزه‌هایی مانند تحلیل داده، طراحی الگوریتم یا توسعه سیستم‌های یادگیرنده است اما از سوی دیگر، بسیاری از مشاغل تکراری و حتی تخصصی، در معرض تهدید اتوماسیون‌اند. 
در همین راستا علی شاکر، پژوهشگر هوش مصنوعی در گفت‌وگو با جام‌جم ظهور هوش مصنوعی را ترکیبی از اثرات مثبت و منفی می‌داند و می‌گوید: در ساختار اجتماعی، هوش مصنوعی می‌تواند منجر‌به تغییر در بازار کار و ظهور شغل‌هایی نوین شود اما در عین حال ممکن است برخی از مشاغل سنتی را کنار بزند و نابرابری‌های اقتصادی را بیشتر کند. 

وی می‌افزاید: همچنین، هوش مصنوعی می‌تواند در ارائه خدمات دولتی و بهبود کارایی سازمان‌ها نقش داشته باشد اما نیازمند بازنگری در ساختارهای موجود و توجه به مسائل مربوط به شفافیت و پاسخگویی است. اینجاست که باید بتوانیم هوش مصنوعی را به‌طور نظام‌مند وارد کار و حرفه خود کنیم. البته به عقیده شاکر این اتفاقی ناگهانی نیست بلکه مانند هر تکنولوژی و فناوری دیگر استفاده کارآمد از آن نیازمند زمان است. 

ارتباطات انسانی رنگ می‌بازد؟

یکی دیگر از مهم‌ترین تحولات هوش مصنوعی، در دگرگونی روابط اجتماعی است. پلتفرم‌هایی که بر پایه هوش مصنوعی کار می‌کنند همچون شمشیری دولبه عمل می‌کنند چراکه از یک سو ارتباطات را تسهیل کرده‌اند اما در عین حال، فاصله انسان‌ها از یکدیگر را هم بیشتر می‌کنند. شاکر در این‌باره توضیح می‌دهد: هوش مصنوعی می‌تواند ارتباطات را تسهیل کند و امکان دسترسی به اطلاعات و خدمات را برای افراد فراهم آورد اما از طرف دیگر ممکن است روابط و تعامل‌های چهره‌به‌چهره کم شود و ما نتوانیم خود را از فناوری رها کنیم. 

وی می‌افزاید: همین امروز خیلی از ما بدون برنامک‌های مسیریاب، سفری را شروع نمی‌کنیم و به راهنمایی‌های آن اطمینان داریم. همچنین، استفاده از هوش مصنوعی در شبکه‌های اجتماعی می‌تواند منجر‌به شخصی‌سازی اطلاعات در رسانه‌های اجتماعی و تشدید قطب‌بندی‌های اجتماعی شود. 

شاکر ادامه می‌دهد: همچنین وابستگی بیش از حد به هوش مصنوعی می‌تواند منجر‌به کاهش تعاملات انسانی واقعی و تضعیف مهارت‌های ارتباطی شود. علاوه بر این، توانایی هوش مصنوعی در تولید محتوای متقاعدکننده و شخصی‌سازی‌شده، می‌تواند ابزاری قدرتمند برای دستکاری افکار عمومی و ایجاد قطب‌بندی در جوامع باشد. بنابراین از اکنون می‌بایست این پدیده را به‌درستی بشناسیم تا بتوانیم آن را اخلاقی و مسئولانه مدیریت کنیم.

آموزش‌؛ آزادی یادگیری یا اتکای مطلق به ماشین؟

با هوش مصنوعی، آموزش شخصی‌تر شده است. دانش‌آموز می‌تواند با سرعت بیشتری برخی مسائل را فرا‌بگیرد‌، نقاط ضعفش تحلیل شود و منابع آموزشی دقیقی برایش پیشنهاد شود اما اگر همه‌چیز را به هوش مصنوعی بسپاریم، چه بر سر تعامل انسانی، خلاقیت، و تفکر انتقادی می‌آید؟ آیا نسل آینده صرفا اطلاعات دریافت می‌کند یا واقعا یاد می‌گیرد؟ شاکر در این‌باره می‌گوید: در آموزش، هوش مصنوعی می‌تواند یادگیری شخصی‌سازی شده و دسترسی به منابع آموزشی را بهبود بخشد اما خطر کاهش نقش معلم و وابستگی بیش از حد به فناوری وجود دارد. در تجارت و اقتصاد، افزایش بهره‌وری و ایجاد بازارهای جدید فرصت است اما احتمال بیکاری ناشی از اتوماسیون و تمرکز قدرت اقتصادی در دست شرکت‌های بزرگ فناوری تهدید محسوب می‌شود. برای همین است که بیل‌ گیتس، موسس مایکروسافت می‌گوید تا یک دهه‌ آینده شغل معلمی و پزشکی به ماشین محول می‌شود. 

راحتی در ازای قربانی‌شدن حریم خصوصی!

دستیارهای صوتی، خانه‌های هوشمند، برنامه‌های توصیه‌گر خرید، همه آمده‌اند تا زندگی را ساده‌تر کنند اما به چه قیمتی؟ هوش مصنوعی برای این‌که دقیق باشد، باید بداند شما که هستید، چه می‌خواهید، کجا می‌روید و حتی چه‌چیزی دوست دارید. این یعنی حجم بزرگی از داده‌های شخصی در اختیار شرکت‌ها قرار می‌گیرد‌؛ چیزی که می‌تواند حریم خصوصی را تهدید کند. این پژوهشگر هوش مصنوعی در این‌باره می‌گوید: نگرانی‌های جدی در مورد حریم خصوصی و سوءاستفاده از داده‌ها وجود دارد، زیرا سیستم‌های هوش مصنوعی برای عملکرد به حجم عظیمی از اطلاعات شخصی نیاز دارند. از طرفی هم الگوریتم‌های هوش مصنوعی ممکن است ناخواسته یا عامدانه سوگیری‌های موجود در داده‌های آموزشی را منعکس کنند و به تبعیض‌هایی که در جامعه وجود دارد، دامن بزنند. 

شاکر می‌افزاید: از آنجایی که هوش مصنوعی پدیده‌ای بسیار نوین است، درصد بسیار زیادی از افراد دنیا نمی‌دانند چیست و نمی‌توانند با آن کار کنند. چون تجربه‌ انسان از مواجهه با آن بسیار محدود است. با این‌حال، برای ایجاد تعادل میان بهره‌گیری از قابلیت‌های هوش مصنوعی و حفظ حریم خصوصی و ارزش‌های انسانی، می‌بایست به راهکارهای چندوجهی بیندیشیم و فناوری‌های مرتبط با حفظ حریم خصوصی را توسعه دهیم و به‌کار بگیریم‌؛ به‌شکلی که بتوانیم از داده‌ها بدون افشای مستقیم اطلاعات شخصی استفاده کنیم. 

چطور این مهمان پرقدرت را مدیریت کنیم؟

اما شاید مهم‌ترین مسأله، نظارت بر این سیستم‌های پیچیده باشد چراکه در حالی‌که دولت‌ها هنوز در حال تنظیم مقررات‌اند، هوش مصنوعی با سرعتی بیشتر در حال نفوذ به حوزه‌های حساس است. 

شاکر بزرگ‌ترین ریسک توسعه‌ هوش مصنوعی بدون نظارت کافی را نبود توانایی در هماهنگی ارزش‌ها و اهداف انسانی با ارزش‌ها و اهداف تعیین‌شده برای هوش مصنوعی می‌داند و می‌گوید: بالتبع این ماشین نیست که حاکمیت جهانی پیدا می‌کند، بلکه صاحبان این ماشین (یعنی شرکت‌های بزرگ) هستند که روز‌به‌روز تسلط خود را بر دولت‌ها بیشتر می‌کنند. 

در هرحال هوش مصنوعی آمده که بماند؛ نه می‌توان از آن فرار کرد، نه باید با ترس و بدبینی محض با آن برخورد کرد. مثل هر فناوری دیگری، اگر درست از آن استفاده شود، می‌تواند کیفیت زندگی‌مان را بالا ببرد اما اگر چشم‌‌بسته و بدون تفکر با آن همراه شویم، شاید روزی برسد که خود را در دنیایی ببینیم که دیگر ما تصمیم‌گیر اصلی نیستیم. 

شاکر برای مدیریت این ریسک، راهکارهای متعددی را پیشنهاد می‌کند. یکی از کارها می‌تواند تدوین چارچوب‌های اخلاقی و قانونی بین‌المللی برای توسعه و استفاده از هوش مصنوعی ضروری در جهان باشد اما متأسفانه سرعت پیشرفت هوش مصنوعی از سرعت پذیرش فناوری در جوامع بیشتر است. دوم، بحث شفافیت و قابلیت تفسیر الگوریتم‌هاست تا بتوانیم نحوه تصمیم‌گیری این ماشین‌ها را بهتر دریابیم. بحث ترویج آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی در مورد هوش مصنوعی و پیامدهای آن برای ایجاد درک مشترک و مشارکت فعالانه در فرآیند نظارت بسیار مهم است. متأسفانه ما در این حوزه حتی نسبت به کشورهای منطقه نیز عقب هستیم. باید سازوکارهایی نظارتی و چندجانبه تدوین کنیم که نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد، نمایندگان دولت‌ها و همچنین متخصصان در تدوین آن نقش داشته باشند.